در این مقاله در پی آن هستیم كه به معضل 400 هزار كودك ایرانی كه در كشور بدون شناسنامه زندگی می كنند بپردازیم. عوامل بسیاری موجب پیدایش این معضل شده از جمله: 1- پدر و مادر آنها هم فاقد شناسنامه هستند. 2- عدم وجود پدر و مادر 3- به دنیا آمدن در خانواده یی پر جمعیت و بی توجهی والدین 4- فقر فرهنگی و… برای فهم این محرومیت ساده ترین راه این است: به تعداد دفعاتی كه در زندگیتان برای ثبت نام، دستیابی به شغل مورد نظر و شناسایی از شما شناسنامه خواسته اند بیندیشید، این كودكان به همان تعداد دفعات در جامعه محروم مانده اند، یكی از بارزترین محرومیت ها آن است كه كودك فاقد شناسنامه حق ثبت نام در مدرسه را ندارد و به تبع آن از حق آموزش و تحصیل محروم می ماند، آنها حتی مرگ شان هم ثبت نمی شود گویی هرگز وجود نداشته اند و تمام این محرومیت ها به دلیل ضعف قوانین اجرایی و نبود بخشنامه و صدالبته والدین ناآگاه است. ابتدا با مقدمه قانون اساسی شروع می كنیم، «هدف از حكومت رشد دادن انسان در حركت به سوی نظام الهی است تا زمینه بروز و شكوفایی استعدادها برای تجلی ابعاد خداگونگی انسان فراهم آید و این جز در گرو مشاركت فعال و گسترده تمام عناصر اجتماع در روند تحول جامعه نمی تواند باشد.»همان طور كه می دانیم قانون اساسی خط مشی و چارچوب را تعیین می كند و قوانین عادی به طور جزیی و با تعیین ضمانت اجرا آن را پیاده می كنند. اصل 19 به برابری، اصل 20 به دارا بودن همه از حقوق اجتماعی، سیاسی و غیره و اصل41 به حق تابعیت اشاره دارد. پس قانون اساسی به خوبی وظیفه خود را در قبال حقوق برابر افراد ایرانی ایفا كرده است اما باید توجه داشت كه حقوق باید دارای ضمانت اجرا باشد تا نام حقوق، شایسته آن باشد در غیر این صورت از حد یك توصیه یا گزاره اخلاقی بالاتر نمی رود. به همین دلیل برای یافتن ضمانت اجرای قانون اساسی توجه خود را به قوانین داخلی معطوف كنیم. بر اساس ماده 9 قانون مدنی با پیوستن جمهوری اسلامی ایران به پیمان نامه حقوق كودك، این پیمان نامه در حكم قانون است. مطابق ماده 7 و 8 این پیمان نامه، كودك از بدو تولد حق داشتن هویت، نام و تابعیت را داراست كه این موارد عملابا ثبت تولد وی و اخذ شناسنامه امكان پذیر می شود. در ضمن باید توجه داشت هم در قانون اساسی هم در پیمان نامه حقوق كودك مواردی وجود دارد كه اجرای یك اصل و ماده پیش شرط اصل و ماده دیگر است. طبق اصل 30 قانون اساسی و ماده های 26 و 28 پیمان نامه حق آموزش كودك به رسمیت شناخته شده و می دانیم آموزش كودك زمانی معنا می یابد كه هویت وی به ثبت برسد. حال به قانون ثبت احوال مصوب 1355 نگاهی می اندازیم: در تبصره ماده 15 مدت اعلام ولادت 15روز از تاریخ آن است. در ماده 18نماینده یا مامور ثبت احوال ولادت طفل بدون ولی را ثبت و مراتب را برای اقدام قانونی به دادستان اطلاع می دهد و در آخر در ماده 48 ضمانت اجرای جزای نقدی و الزام متخلف برای چند ماده این قانون مشخص شده كه یكی از آنها ماده 16 فوق الذكر است. همان طور كه در قانون ثبت احوال مشاهده شد هیچ تمهیدی برای كودكان فاقد شناسنامه جز جزای نقدی ناچیز كه بازدارندگی آن محل تامل است وجود ندارد. به همین دلیل نیز بخشی از مردم جامعه احساس مسوولیت كرده تا خلاهای قانونی را پوشانده و به چند تن از كودكان ایرانی هویت بخشند. مراحلی كه برای اخذ شناسنامه وجود دارد به این قرار است:1- مراجعه به ادارات ثبت احوال و دریافت فرم استشهاد محلی: در این مرحله فرمی از دبیرخانه اداره ثبت احوال منطقه مربوطه دریافت می شود. معمولاشرایط كودك با رییس اداره ثبت احوال منطقه باید مطرح شود، زیرا مراحل كاری كودكانی كه شرایط خاصی دارند را تنها مدیر اداره مشخص می كند.2- پس از دریافت فرم استشهاد محلی این فرم كه در آن والد یا قیم اظهار می كند كه تاكنون شناسنامه یی برای كودك دریافت نشده است، باید توسط سه نفر از اهالی محل تكمیل شده و یك نفر از امضا كنندگان به همراه قیم كودك به دفاتر ثبت اسناد رسمی مراجعه كرده تا این استشهاد جنبه رسمی پیدا كند.3- ارسال فرم استشهاد محلی به اداره ثبت احوال: در این مرحله معمولااداره ثبت احوال از بیمارستان محل تولد كودك، درستی گواهی ولادت او را استعلام می كند، در صورتی كه كودك در بیمارستان به دنیا نیامده باشد استعلام از پلیس امنیت انجام می شود.4- پس از مراجعه به بیمارستان و دریافت جواب، با استعلام گواهی ولادت، استعلام درستی شناسنامه های پدر و مادر نیز انجام می شود.5- پس از دریافت تمامی استعلامات، با دردست داشتن شناسنامه پدر و مادر باید به اداره ثبت احوال مراجعه كرد تا اداره ثبت احوال منطقه پس از ثبت درخواست شناسنامه از طرف قیم یا وكیل او، آخرین نامه را برای كسب اجازه از اداره ثبت احوال مركز صادر كند.6- پس از دریافت جواب نامه از اداره ثبت احوال مركز، دریافت شناسنامه از اداره ثبت احوال منطقه ممكن خواهد بود.این روند ایده آل ترین و آسان ترین شرایط گرفتن شناسنامه است كه حداقل دو ماه طول می كشد، اما مسائل متفاوتی برای كودكان اتفاق می افتد كه این روند را بسیار دشوارتر می كند. همچنین در روند دریافت شناسنامه این مساله مشهود است كه هر چه روند انجام كارها كمتر قضایی شود و در همان روند اداری باقی بماند، دریافت شناسنامه سریع تر است، زیرا همكاری ادارات ثبت احوال و دفاتر حمایت از حقوق زنان و كودكان بسیار مناسب، همكاری بیمارستان ها متوسط و همكاری سایر سازمان ها از جمله دادسرا، بهزیستی و پلیس امنیت ضعیف است.حال به مدارك مورد نیاز برای صدور شناسنامه جدید می پردازیم:1- گواهی ولادتكودكان فاقد شناسنامه علی الاصول فاقد گواهی ولادت هستند. این مدرك حتی در صورت وجود بعد از گذشت سنوات، دیگر مورد قبول ادارات ثبت احوال نیست و استعلام باید از بیمارستان ها انجام شود و این امر به شدت روند دریافت شناسنامه جدید را كند می كند. بیمارستان های زیادی مدارك را بعد از حدود 15 سال از بین می برند یا اینكه پرونده ها در اثر جابه جایی بیمارستان ها مفقود می شوند كه این امر دریافت شناسنامه را برای تعدادی از كودكان، دشوار می كند. علاوه بر این تعداد زیادی از زادولد ها در مناطق محروم در منازل اتفاق می افتد، برای این كودكان تنها راه دریافت شناسنامه حضور در پلیس امنیت و تحقیق این سازمان برای تصدیق ولادت در خانه است، كه این امر نیز با توجه به تخلفات گاه به گاه والدین بعضی از این كودكان و ترس آنها از حضور پلیس امنیت، امكان دریافت شناسنامه را برای كودكان از بین می برد. در موارد بسیار خاص كودكان ممكن است در مكان هایی مانند زندان به دنیا آمده باشند و مدارك توسط بخش اداری زندان مفقود شده باشد، یا در راه بیمارستان كه در این موارد تحقیق پلیس امنیت نیز كارساز نیست و احتیاج به روندهای قضایی و آزمایش هایی از قبیل آزمایش DNA در پزشكی قانونی دارد.تعداد زیادی از كودكان در بیمارستان هایی در شهرهای دوردست به دنیا آمده اند و بیمارستان های شهرستان ها گاه حتی تا مدت یك سال نیز پاسخگوی استعلامات نیستند. و در آخر با توجه به این مساله كه تاریخ دقیق ولادت بسیاری از این كودكان مشخص نیست نیاز به همكاری بیمارستان ها در جست وجوی مدارك چند ده سال پیش است، كه اكثرا همكاری مناسبی صورت نمی گیرد.2- سند ازدواجازدواج موقت باعث به وجود آمدن كودكانی می شود كه والدین آنها فاقد سند ازدواج معتبر هستند و اسم پدر و مادر در شناسنامه هم قید نشده است، راهكار مناسبی كه ادارات ثبت احوال برای حل مشكل این كودكان در نظر گرفته است، الزام حضور پدر و مادر برای دریافت شناسنامه است. به این ترتیب كودكانی كه والدین آنها سند ازدواج ندارند، با حضور هر دوی آنها در اداره ثبت احوال می توانند صاحب شناسنامه شوند و نیازی به ثبت رسمی ازدواج آنها نیست.3- شناسنامه پدر و مادردر صورتی كه پدر و مادر تاكنون شناسنامه دریافت نكرده باشند، صدور شناسنامه كودك آنها تقریبا غیر ممكن است. راهكار نامناسبی كه در حال حاضر برای این كودكان وجود دارد، اعلام آن به بهزیستی است. اما بهزیستی تنها برای كودكانی كه در مراكز آن زندگی كنند، آن هم فقط برای تعدادی از آنان كه مدت زیادی میهمان مراكز بهزیستی باشند، شناسنامه هایی با نام های خانوادگی مشخصی صادر می كند، در حالی كه بسیاری از كودكان بی شناسنامه یا هرگز به بهزیستی نمی روند یا مدت كمی در آن هستند و سپس خانواده، آنها را از بهزیستی پس می گیرند. ضمنا بسیاری از كودكان كانون اصلاح و تربیت هم شناسنامه ندارند. طبق آیین نامه اجرایی كانون اصلاح و تربیت و بالاخص ماده های 4، 22، 28، 35، 36 می توان دریافت با توجه به اهمیتی كه قانونگذار به وضع تحصیل طفل و نحوه زندگی وی پس از آزادی نشان می دهد هر انسان متعارفی می تواند دریابد كه تمام مواردی كه قانونگذار برای بهبود شرایط طفل برشمرده است با اخذ شناسنامه معنا می یابد. واحد مددكاری این كانون وظیفه دارد قبل از آزاد كردن این كودكان برای آنها شناسنامه اخذ كند. اما موارد بسیاری در بین كودكان تحت پوشش دیده شده است كه كانون پس از اتمام زمان حكم برای آنان شناسنامه اخذ نكرده است.چند مورد از راهكارهای پیشنهادی1- تاسیس بخش ویژه یی در سازمان ثبت و احوال برای هویت دادن به این كودكان2- آگاهی بخشیدن به افراد در ارتباط با وظایف قانونی آنها كه برای پیمودن مسیر اخذ شناسنامه به آنها نیاز است، مانند مامورین مربوطه در بیمارستان ها و در راس آن وزارت بهداشت، سازمان بهزیستی، كانون اصلاح و تربیت، پلیس امنیت و…3- وجود ضمانت اجرا برای متخلفین: اگر قضات رای به اعمال ماده 570 قانون مجازات اسلامی درباره متخلفین- مامورین ذی ربط بهزیستی وكانون اصلاح و تربیت دهند، قبح عمل از طریق قانونگذاری و تعیین مصداق بر همگان آشكار می شود و در نهایت به پیش گیری از جرم می انجامد. زیرا این افراد با محروم كردن افراد از حقوق قانون اساسی می توانند مشمول این ماده شوند.4- گسترش فعالیت دفتر حمایت از حقوق كودكان و زنان و ایجاد شعب در تمام نقاط كشور5- ایجاد تسهیلات آموزشی برای كودكان فاقد شناسنامه: در این مورد كارهایی صورت گرفته است و تا هنگامی كه این كودكان در انتظار اقدامات مددكاران و پر شدن خلاهای قانونی در باب اخذ شناسنامه هستند می توانند برای تحصیل به خانه های علم بروند. در این خانه ها درس های مدارس طبق سرفصل آموزش و پرورش آموخته می شود تا پس از رفع موانع امكان مدرسه رفتن برای آنها فراهم باشد.منابع:1-قانون اساسی2-قانون ثبت احوال3-پیمان نامه حقوق کودک4-تحقیق جمعیت امداد دانشجویی امام علی (ع) در باب شناسنامه کودکان5-صفایی حسین،اشخاص و محجورین6-نشریه الکترونیکی کودکان بیکتابنوشته: ملیکا گرجی
